بۆچی ئەم خولە مەترسیدارە لە ململانێی عەرەبی و ئیسرائیل دەستی پێکرد و سیناریۆی چاوەڕوانکراو بۆ کۆتایی هاتنی چین؟
پ.د . عوسمان عه لی ” سه‌رۆكی سه‌نته‌ری تاسك
لە بەرەبەیانی ٧ی تشرینی یەکەمی 2023، بزوتنه‌وه‌ی حه‌ماس هێرشی بەرفراوانی ئاسمانی و وشکانی و دەریایی بۆ سەر شوێنە نیشتەجێبووەکانی ئیسرائیل لە نزیک غەززە دەستپێکرد. ئه‌م ئۆپراسۆنه خۆی له خۆیدا ناوازەیە، بەو پێیەی توانی، تەنها لە ماوەی چەند کاتژمێرێکدا، کۆنتڕۆڵی ته‌واوی ناوچه نیشته‌جێه‌كانی ئیسرائیل بکات یان زیانێکی زۆر بە ٩ شوێنی نیشتەجێبوون بگەیەنێت و، ئەم هێرشە سەربازییە لەناکاوانە دەزگای هەواڵگری ئیسرائیل و ئەمریکای تووشی سەرسوڕمان کردووە. ته نانه ت هێرشه که ی حه ماس کاریگه ڕی له شاره کانی قووڵایی ناو ئیسرائیل کردووه ، له نێویاندا ته لئه بیڤ که به 150 مووشه ک بۆردومان کراوه . ئیسرائیل سەدان کوژراو و برینداری لێکەوتەوە، دەیان سەرباز و ئەفسەری باڵای ئەو وڵاتە گیراون یان گیانیان لەدەستداوە.
بەکورتی ئەم شەڕە زیانی زیاتری بە ئیسرائیل گەیاندووە لەوەی کە ڕژێمە عەرەبییەکان لە پێنج شەڕی ڕابردووی ئیسرائیل و عەرەبدا توانیان بە ئیسرائیل بگەیەنن. جگە لەوەش ئەمە تا ئێستا گورزی كه‌مه‌ر شكێنی لە هێزی سوپای ئیسرائیل و مۆڕاڵی دانیشتووان داوە.
بۆچی ئەم جەنگە دەستی پێکرد؟
بەردەوامی پەراوێزخستنی فەلەستینییەکان و شکستی پڕۆژەی دوو دەوڵەتی کە بەهۆی ڕێککەوتننامەکانی ئۆسلۆ لە ساڵی ١٩٩٢دا هاتە ئاراوە. ئەوەی پێویستە بزانیت دەربارەی توندوتیژی ئیسرائیل و بزوتنه‌وه‌ی حه‌ماس تا ڕاده‌یه‌ك دۆخەکە ئاژاوەگێڕە، شەڕەکەش بەردەوامە. بەڵام چەندین ئه‌گه‌ر كه لە ئێستاوە دیارن.
توێژه‌ر دانیال بایمان، ئه‌ندامی باڵا لە سەنتەری توێژینەوەی ستراتیژی و نێودەوڵەتی و مامۆستا لە زانکۆی جۆرج تاون، و ئەلێکساندەر پاڵمەر، هاوکاری توێژینەوەیه‌كی هاوبه‌شیان لە سەنتەری توێژینەوەی ستراتیژی و نێودەوڵەتی بڵاوكردۆته‌وه كه تیادا هاتووه:
هێزە ئەمنییەکان و فریاگوزارانی ئیسرائیل لە بەردەم بینایەک لە تەلئەبیب کۆدەبنەوە، دوای ئەوەی لە مانگی تشرینی یەکەمدا بە موشەکێک کە لەلایەن چەکدارە فەلەستینییەکانەوە لە کەرتی غەززەوە ئاراستەی کرابوو، بەر بیناکە کەوت.
Daniel Byman “What You Need to Know About the Israel-Hamas Violence
https://foreignpolicy.com/2023/10/07/hamas-attack-israel-declares-war-gaza-why-explained/
لە بەیانی مانگی تشرینی یەکەمدا. 7، گرووپی چەکداری فەلەستینی بزوتنه‌وه‌ی حه‌ماس هێرشێکی بەرفراوانی بۆ سەر ئیسرائیل ئەنجامدا کە لە قەبارە و پانتاییەکەیدا بێ وێنە بووه. ئه‌مه جگه له‌وه‌ی بزوتنه‌وه‌ی بزوتنه‌وه‌ی حه‌ماس لە غەززەوە موشەکیان تەقاندووە و له رووی سه‌ربازی دزەیان کردووەتە ناو ئۆپەراسیۆنەکانی ئەودیوی سنوورەکانەوە، لەوێش لە حەوت شوێنی جیاواز لە باشووری ئیسرائیل شەڕی ده‌سته‌ویه‌خه‌یان کردووە، بەپێی ئامارەکانی هێزەکانی بەرگری ئیسرائیل. لانیکەم ٢٥٠ ئیسرائیلی کوژراون و پێشبینی دەکرێت ئەو ژمارەیە بەرزبێتەوە و زیاتر لە ١٤٠٠ برینداری دیکەش لەنێویاندا لانیکەم ١٨ کەس بریندارن و ٢٦٧ کەسیش باری تەندروستییان سەختە. هەروەها دەوترێت بزوتنه‌وه‌ی حه‌ماس دەیان ئیسرائیلی بە بارمتە گرتووە و ڤیدیۆی بڵاوکردووەتەوە .
زانیارییە سەرەتاییەکان ئەوە دەردەخەن کە ئەم هێرشە لە مێژووی ئەم دواییەی ئیسرائیلدا بێ وێنه‌یه. هێزی ئاسمانی نێودەوڵەتی ئاماژەی بەوەشکردووە، لە هێرشە سەرەتاییەکاندا نزیکەی ٢٢٠٠ موشەک به‌ئاراسته‌ی ئیسرائیل ته‌قێنراون، ئەمەش بووەتە گەورەترین هێرشی موشەکی دژی ئیسرائیل لەو کاتەوەی بزوتنه‌وه‌ی حه‌ماس لە ساڵی ٢٠٠٧دا کۆنترۆڵی غەززەی کردووە و قەیرانەکانی ساڵی ٢٠٢١. هەروەها پێدەچێت بزوتنه‌وه‌ی حه‌ماس تەواو داهێنانی كردبێت، لەنێو ئامرازەکانی دیکەدا پاراگلایدەر بەکاردەهێنێت بۆ ئەوەی بە شێوەیەکی سەرسوڕهێنەر بچێتە ناو ئیسرائیلەوە. دزەکردنەکە بە تایبەتی بۆ ئیسرائیل وێرانکەر و ئه‌مه‌ش بۆته هۆی لەدەستچووی گیان و بارمتە گیراوەکان.
بنیامین ناتانیاهۆ، سەرۆکوەزیرانی ئیسرائیل ڕایگەیاند، “ئێمە لە شەڕداین” و ئۆپەراسیۆنی شمشێری ئاسنی دەستپێکرد و هێرشی ئاسمانی بۆ سەر غەززە ئەنجامدا و سه‌ربازی یەدەگیشی بانگهێشتکردووه. کەناڵی ئەلجەزیرە بڵاویکردەوە، وەڵامدانەوەی ئیسرائیل تا ئێستا 232 کەسی لە غەززە گیانیان لەدەستداوە، بە دڵنیاییەوە مردنی زۆرتریش ڕوودەدات.
دۆخەکە پشێوییە و شەڕەکەش بەردەوامە- ڕەنگە ژمارەی کۆتایی کوژراو و بریندار و بارمتەکان زۆر زیاتر بێت لە ڕاپۆرتە سەرەتاییەکان. بێ گومان زانیارییە سەرەتاییەکان ناتەواون، لە هەندێک بواردا زیادەڕەوییان تێدا کراوە و لە هەندێک بواردا کەمکراوەتەوە.
بزوتنه‌وه‌ی بزوتنه‌وه‌ی حه‌ماس لە بنبەست دا بوو.
بزوتنه‌وه‌ی حه‌ماس لە ساڵی ٢٠٠٧ەوە دەست بەسەر دەسەڵاتی غەززەدا گرتووە و هەمیشە لەگەڵ ئەو گرژییە سروشتییەی نێوان بەڕێوەبردنی ناوچەکە و پاراستنی ڕاستگۆیی خۆی وەک سەرۆکی کەمپی بەرخۆدانی دژە ئیسرائیل لەنێو فەلەستینییەکان دەجەنگێت. بزوتنه‌وه‌ی حه‌ماس لە بەرامبەر دژایەتی ئیسرائیل و نێودەوڵەتیدا زۆر خۆ ڕاگر بووه به‌تایبه‌ت فشارێکی ئابووری گەورەی له‌سه‌ره ئه‌مه جگه له هەوڵە تاڵەکانی ڕکابەرەکەی، دەسەڵاتی فەلەستین، بە سەرۆکایەتی مەحمود عەباسیش به‌رده‌وامه.
لە ١٦ ساڵی ڕابردوودا، سەرکردەکانی بزوتنه‌وه‌ی حه‌ماس هەوڵیان داوە بانگەوازێک بۆ فەلەستینییەکان بکەن بە نیشاندانی ئەوەی کە ئەوان نەک، باشتر دەتوانن حوکمڕانی بکەن. وە لە هەندێک ڕووەوە، سەرکەوتوو بوون. سەرەڕای قه‌یرانی ئابووری نێودەوڵەتی، بزوتنه‌وه‌ی حه‌ماس زۆر کاریگەرتر خزمەتگوزارییەکانی و جێبەجێکردنی یاسا پێشکەش دەکات لە چاو ئەوانەی پێش خۆی لە غەززە باشتره، ئه‌مه جگه له‌وه‌ی بزوتنه‌وه‌ی حه‌ماس خۆی کەمتر گەندەڵ لە ماوه‌ی حوكمرانی ئه‌نجامداوه.
کەچی بزوتنه‌وه‌ی حه‌ماس خۆی وەک ڕێکخراوێکی خۆڕاگر دەبینێت و پێویستی بەوەیە لە ڕووی سیاسییەوە یەک بێت. غەززییەکان ژیانێکی سەخت بەڕێوەدەبەن، بێکاری زۆر و هەژاری زۆرە. توانای بزوتنه‌وه‌ی حه‌ماس بۆ ئیدیعای سەرکردایەتیکردن لەسەر بنەمای کوالیتی ژیانی فەلەستینییە ئاساییەکان سنووردارە.
لە هەمان کاتدا سەرکردەکانی بزوتنه‌وه‌ی حه‌ماس ئیسرائیل بە ناشەرعی و دوژمنکارانە دەبینن. ئەوان پێیان وایە هێرشکردنە سەر ئیسرائیل ڕەوایە و لە کۆتاییدا دەتوانن لەم کارەدا لە ڕووی سیاسییەوە قازانج بکەن. دەزانن کە خەڵکی ئاسایی غەززه باجێکی ترسناک لە وەڵامی ئیسرائیل دەدەن، بەڵام هیوادارن بارودۆخه‌كه دواجار لە بەرژەوەندی ئەوان بێت.
نووسەری ئەمریکی تۆماس فریدمان بابەتێکی ئامادەکردووە کە ڕۆژنامەی “نیویۆرک تایمز”ی ئەمریکی بڵاویکردووەتەوە و تێیدا پێداچوونەوەی بەو هۆکارانە کردووە کە ئاگری ڕووبەڕووبوونەوە و تێکهەڵچوونە بەردەوامەکانی قودسیان هەڵگیرساندووە، تیشکی خستۆتە سەر ئەکتەرەکانی ناویان، هۆشداریشیداوە کە ئەگەر ڕووبەڕووبوونەوەکان بگۆڕدرێن بۆ ڕاپەڕینێک، وەک بوومەلەرزەیەک دەبوو کە ئیسرائیل و ڕەنگە ناوچەکەش بهەژێنێت.
https://www.nytimes.com/2021/05/11/opinion/jerusalem-rockets-israel.html
Thomas L. Friedman Israelis, Palestinians and Their Neighbors Worry: Is This the Big …
لە سەرەتای بابەتەکەیدا، نووسەر پرسیاری کرد: با بزانین، چی ڕوودەدات کاتێک ئەپڵیکەیشنی (تیک تۆک) ڕۆشنایی دەخاتە سەر ناڕەزایەتییەکانی فەلەستینییەکان سەبارەت بە دەستبەسەرداگرتنی زەوی کە لەلایەن ئیسرائیلییە ڕاستڕەوەکانەوە لە گەڕەکە عەرەبییەکانی قودس (گەڕەکی شێخ جەرا) ئەنجام دەدرێن؟ و پاشان بۆ ئەم تێکەڵە نوێژی موسڵمانانی پیرۆزترین شەوی ئیسلامی (لەیلات القدر) لە قودس؟ پاشان سۆزدارترین ئاهەنگی ئیسرائیل لە قودس ؟ لەگەڵ ئەو یارییە دەسەڵاتەی کە بزوتنه‌وه‌ی حه‌ماس بۆ وەرگرتنی سەرکردایەتی دۆزی فەلەستین پراکتیزەی کردووە؟ و لە کۆتاییدا، ئەو بۆشاییە سیاسییەی کە دەسەڵاتی فەلەستین نەیتوانی هەڵبژاردنی نوێی تێدا ئەنجام بدات، ئەمە جگە لەوەی ئیسرائیل لە ئێستادا لە دۆخێکی دابەشبوونێکی بەهێزدا دەژی تا ئەو ڕادەیەی کە لە ئەنجامدانی هەڵبژاردنێک لە دوای یەک هەڵبژاردن ناوەستێت؟
هه‌روه‌ها نووسه‌ر ئاماژه به‌وه ده‌كات كه ئه‌وه‌ی ڕوویدا بە تەقینەوەی توندوتیژی لە دەوروبەری قودس وەسف دەکات، کە بە خێرایی تەشەنەی کرد بۆ بەرەی غەززە و خەڵکی لێکەوتەوە ده‌پرسێت: ئایا ڕووبەڕووبوونەوەکان دەتەقنەوە؟ ئایا ئەم ڕووداوانە سەرەتای هەڵگیرسانی ڕاپەڕینی نوێی فەلەستین دەبن؟
بۆچی لە ڕاپەڕین دەترسن؟
نووسەرپێی وایە حکومەتی ئیسرائیل و وڵاتانی عەرەبی دەوروبەر و دەسەڵاتی فەلەستین بە نائومێدیەوە دەیانەوێت وەڵامی ئەم پرسیارانە ووشه‌ی “نا” بێت. ئەمەش لەبەر ئەوەیە کە ئیسرائیل پشتیوانییەکی ئەوتۆ لە کۆشکی سپی چەپەوە نادۆزێتەوە، چ جای پشتیوانیی باقی جیهان، بۆ ئەو هەڵمەتە گەورەیەی سەرکوتکردن کە دژی فەلەستینییەکان ئەنجامی دەدات، سەبارەت بە حکومەتە عەرەبییەکان زۆربەیان دەیانەوێت بەردەوام بن لە مامەڵەکردن لەگەڵ دروستکەرانی تەکنەلۆژیای ئیسرائیل، و بەشداری پرۆسەی بەرگریکردن لە هێرش به‌ره‌ه‌كان نەکەن، بەردبارانە فەلەستینییەکان، سەبارەت بە سەرکردایەتی فەلەستین، چونکە ڕووداوەکان ئەوە ئاشکرا دەکەن کە چیتر کۆنترۆڵی شەقامی فەلەستینیان نییە؛ لەبەر ئەم هۆکارانە دەیانەوێت وەڵامەکەیان “نا” بێت.
نووسەر ڕوونی دەکاتەوە، بە پێچەوانەی دوو ڕاپەڕینی پێشووی فەلەستینییەکان لە ساڵانی ١٩٨٧ و ٢٠٠٠، کە ئیسرائیل لایەنێکی فەلەستینی هەبووە بۆ پەیوەندیکردن لەگەڵیدا بۆ ئەوەی هەوڵی سەرکوتکردنی ڕاپەڕینەکە بدات، ئەمجارەیان هیچ لایەنێکی فەلەستینی لە دیوەکەی تردا نییە کە ئیسرائیل بتوانێت بە تەلەفۆن مامەڵەی لەگەڵدا بکات بۆ نموونه گەنجێكی 15 ساڵان كه مۆبایلە زیرەکەکەی بەدەستەوەیە، بانگهێشتنامە دروست دەکات و وەردەگرێت و ئیلهام بۆ کارەکانی وەردەگرێت لە تیک تۆک، ئەو ئەپە ڤیدیۆییەی کە گەنجانی فەلەستینی زۆرجار بەکاریدەهێنن بۆ دەربڕینی بۆچوونەکانیان و هاندانی یەکتر بۆ ڕاپه‌رین بەرامبەر ئیسرائیلییەکان بوەستن.
خواستی ئێران بۆ قۆستنەوەی ئەم دۆخە خراپەی فەلەستین و سودوەرگرتن لەو دۆخە نوێیە و بەو هۆیەوە گوشار خستنە سەر بزوتنه‌وه‌ی حه‌ماس و بزووتنەوەی جیهاد بۆ دەستپێکردنی شەڕێک بە گەیشتن بە ئامانجێکی سیاسی ئێران بۆ سووککردنی گەمارۆی سیاسی و ئابووری بەسەریدا و شەڕی ڕانەگەیەندراو لەسەری ڕژێمی سوریا لەلایەن ئیسرائیلەوە. سەرنج بدەن تەنها چەند ڕۆژێک لەمەوبەر کەمپێکی سوپای بەشار ئەسەد بۆردومان کرا و دەیان ئێرانی و سوری کوژران و ئێران ڕایگەیاند کە ئەمە بێ سزا نابێت.
کۆتاییە چاوەڕوانکراوەکانی شەڕی ئێستا چین:
دامەزراوەی ئاسایشی نیشتمانی ئیسرائیل دوێنێ لە ماڵپەڕەکەیان توێژینەوەیەکیان نووسی (INSS) 102-7-2023، کۆبی مایکل*: ئیسرائیل لە شەڕدا: مانای سەرسوڕمان و ئامانجەکان بۆ داهاتوو”
هێرشی بزوتنه‌وه‌ی حه‌ماس تەنیا شتێکی سەرسوڕهێنەر نییە و دەرئەنجامی شکستی هەواڵگری و ئۆپەراسیۆنە گەورەکانە کە لەوە گرانترە، ئیسرائیل بۆ یەکەمجار لە دوای ساڵی 1973ەوە دۆخی شەڕی ڕاگەیاند و ئەم ڕاگەیاندنە مانای یاسایی و هۆشیارانە و ئۆپەراسیۆنی گەورەی هەیە، بەمەش ئامانج و ئامانجە ستراتیژییەکانی ئەو نوێنەرایەتییە سەربازییە دیاری دەکات. پێویستە ئامانجی ستراتیجی کۆببێتەوە بۆ ئەوەی لە بنەڕەتدا هەڵوێست و کاریگەریی بزوتنه‌وه‌ی حه‌ماس لەسەر گۆڕەپانی فەلەستین بگۆڕێت. سەرچاوەی هێزی بزوتنه‌وه‌ی حه‌ماس لە توانا سەربازییەکانیدایە، بۆیە دەبێت ڕێوشوێن بگرێتەبەر بۆ لەناوبردنی توانای سەربازی و سەرکردایەتی بزوتنه‌وه‌ی حه‌ماس بەشێوەیەکی جددی. ئەم پێکانە سێ مەبەستی سەرەکی و پێویست جێبەجێ دەکات:
- لاوازکردنی کاریگەریی بزوتنه‌وه‌ی حه‌ماس لەسەر ڕژێمی تیرۆر لە کەرتی ڕۆژئاوا – بزوتنه‌وه‌ی حه‌ماس یەکێکە لە هۆکارە کاریگەر و گرنگەکان، خۆراک دەدات به‌ئه‌وان لە کەرتی ڕۆژئاوا و بەرپرسیارە لە بەدیهێنانی.
- لاوازکردنی نفوزی ئێران لە گۆڕەپانی فەلەستین چونکە هاوکێشەی ئێستا بزوتنه‌وه‌ی حه‌ماسێکی بەهێزە، یەکسانە بە کاریگەرییەکی گرنگتری ئێران لە گۆڕەپانی فەلەستین.
- بەهێزکردنی وێنەی ئیسرائیل بۆ دەسەڵات و ڕاگرتنی حزبوڵڵا و ئێران و یاریزانانی دیکە کە ڕەنگە هێرشی بزوتنه‌وه‌ی حه‌ماس وەک پشتڕاستکردنەوەی پێشەکییە چاوەڕوانکراوەکەی هێرشی ئێران ببینن.
- لەم کاتەدا پاتری شەرعیەتی نێودەوڵەتی بە تەواوی بارگاوی بووەتەوە، بەڵام هێزەکەی تاڕادەیەک بە خێرایی کۆتایی دێت، بۆیە دەبێت لێدانەکانی ئیسرائیل خێرا و قووڵ و بەرچاو بن، بۆ ئەوەی دەستکەوتە گەورەکان مسۆگەر بکەن پێش ئەوەی ئیسرائیل پێویستی بە ڕووبەڕووبوونەوەی سیستەمی فشاری کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی هەبێت.بۆ ئەمەش زیادکردنی ژمارەیەکی زۆری ئیسرائیلییە ڕفێنراوەکان لە کەرتی غەززە بۆ ئاڵۆزکردنی تەحەداکە، بەڵام هەوڵی سەرەکی لەم کاتەدا دەبێت تەرخان بکرێت بۆ ململانێی سەربازی، کە بریتی دەبێت لە چەقاندنی توانا سەربازییەکانی بزوتنه‌وه‌ی حه‌ماس. ئیسڕائیل بەبێ گەیشتن بەو ئامانجە، نەک تەنیا پرۆسێسکردنی ئازادکردنی خەڵکی ڕفێنراو بە ئاستەم دەزانێت، بەڵکو دەڕوخێت و تێکدەچێت بۆ خولگەیەکی مەترسیدار، نەک تەنها دژی بزوتنه‌وه‌ی حه‌ماس و دیمەنی فەلەستین، بەڵکو لە سیناریۆی دیکەشدا.
- واقیع سەرکردایەتی ئیسرائیل ناچار دەکات واز لە مۆدێلی ناچالاکی بهێنێت و دروست دەبێت بە شمشێرێکی ئاسنین و دەستێکی سەلامەت ئەو گۆڕانکارییە مۆدێلەی کە تا کۆتایی و کاتژمێرێک پێش خۆی پابەند بووە جێبەجێ بکرێت.
- ئیسرائیل دابڕاوە لە خودی گەلی سوریا، دوای 12 ساڵ شەڕی ناوخۆ لە سوریا وەک گەورەترین دۆڕاو دەردەکەوێت. مانەوەی ڕژێمی ئەسەد کە لە نزیکەوە هاوپەیمانی ئێرانە، بۆ ئیسرائیل شکستێکی ستراتیژییە.
ڕۆژنامەی (هارێتس)ی ئیسرائیلی، کە یەکێکە لە گەورەترین ڕۆژنامەکانی ئیسرائیل، نووسیویەتی نەتانیاهۆ ئەو کەسە بووە کە منی بەرەو شەڕ بردووە و دەبێت دەسەڵات بەجێبهێڵێت و سزا بدرێت. وه‌ك له 8 ئۆكتۆبه‌ر له بابه‌تێك تیادا هاتووه و دونوسێت:
بزوتنه‌وه‌ی حه‌ماس، ڕێکخراوێکی تیرۆریستی ‘بچووک’، ڕووتی ئیسرائیلی ئاشکرا کرد کە زلهێزێکی ناوچەییە. لە کاتێکدا شکستەکە پێش هەموو شتێک هی هەواڵگری سەربازی و دەزگای ئاسایشی شین بێتە، بەڵام بنیامین ناتانیاهۆ سەرۆک وەزیران ناتوانێت دەست لەم گاڵتەجاڕییە بشوات
Netanyahu’s Recklessness Has Brought War Upon Israel
مانەوەی ئەسەد لە پۆستەکەیدا، ئێران دەکاتە دراوسێی ئیسرائیل کە کاریگەری زیاتری لەسەر به‌هێزكردنی هێزە چەکدارەکانی سوریا هەیە. ئەمەش ڕێگە بە ڕێڕەوی وشکانی دەدات بەناو عێراقدا و هەروەها پردێکی ئاسمانی لە ڕێگەی گەشتە ڕاستەوخۆکانی ئێرانەوە کە ئامێری ڕێنمایی وردی بۆ مووشەکەکانی حزبوڵای لوبنان دابین دەکات کە مووشەکەکان زۆر وردتر ئامانجه‌كه‌ی ده‌پێكێت. هەروەها ئەم دۆخە وا دەکات میلیشیا شیعەکان بە سپۆنسەری سوپای پاسدارانی ئێران هەڵمەتی بەرفراوان بۆ هێنانی چەک (و مادەی هۆشبەر) بۆ ناو ئوردن بە ئامانجی دابینکردنی ئەو چەکانە بە گروپە فەلەستینییەکانی کەرتی ڕۆژئاوا دەستپێبکەن.
تەو توێژەرە ئەمریکییە ئیسرائیلییە لە ئینستیتیوتی واشنتۆن، چوار مانگ لەمەوبەر لە بابەتێکدا باوەڕی بەوە هەبوو کە هاوکێشەی سوریا و ئێران و مانەوەی بەشار ئەسەد درەنگ یان درەنگ دۆخی فەلەستین دەتەقێنێتەوە.
گومانی تێدا نییە کە ئیدارەی بایدن ڕقی لە ناتانیاهۆیە و بە توندڕەوی دەزانێت و هیچ مانایەکی نییە بایدن لەگەڵ هەموو سیاسەتە ناژیرانەکانیدا ڕازی بێت.
“Tom Friedman to Biden: Don’t be Netanyahu’s ‘useful idiot …
The Times of Israel”
https://www.timesofisrael.com › tom-friedman-to-bide…
Sep 6, 2023 — New York Times columnist Thomas Friedman implored US President Joe Biden
https://www.washingtoninstitute.org/ar/policy-analysis/kyf-khsrt-asrayyl-alhrb-alahlyt-alswryt
إيهود يعاري “كيف خسرت إسرائيل الحرب الأهلية السورية “
بە کورتی مەترسییەکان بۆ سەر ئیسرائیل لە بوونى ئيران له سوريا زیادبووندایە و تەحەددای سەربازیی کە لەبەردەم ئیسرائیلدایە ئاڵۆزتر دەبێت.
سوریا بە دەگمەن بەشێکە لە مشتومڕە سیاسییەکانی ئیسرائیل، هەروەها لە ماوەی چوار ساڵی ڕابردوودا لە ماوەی پێنج هەڵبژاردنی پەرلەمانیدا گرنگییەکی زۆری پێ نەدراوە. دامەزراوە ئەمنیەتی و هەواڵگرییەکانی ئیسرائیل پێیان وایە کە لە ساڵی ٢٠١٦ەوە سەدان هێرشی ئاسمانی بۆ سەر “سپای پاسدارانی ئێران” لە سوریا سەرکەوتوو بووە لە پووچەڵکردنەوەی پلانی ئێران بۆ دامەزراندنی تواناکانی هێرشکردنە سەر خاکی سوریا. سەرۆک وەزیرانی پێشووی ئیسرائیل ئەوەندەی گەیاند کە بە نهێنی “هیوا”ی خۆی دەربڕی کە تاران هێزی سەربازی زیاتر بنێرێتە سوریا، کە سوپای ئیسرائیل باڵادەستی ئاسمانی و هەواڵگریی هەیە، بەمەش سوپای ئیسرائیل بتوانێت زیانی زیاتری پێ بگەیەنێت.
حیساباتە تاکتیکییە کورتخایەنەکانی ئیسرائیل مەترسییە درێژخایەنەکان پشتگوێ دەخەن. ئێران بۆ درێژەدان بە ئامانجی سەرەکی خۆی، واتە جێگیرکردنی مووشەکی مەودای دوور و مامناوەند لە سوریا، جگە لە سیستەمی بەرگری ئاسمانی، كه بڕیارە زیانێکی قورس قبوڵ بکات. تا ئێستا ئێران خۆی لە ناردنی ژمارەیەکی زۆر لە هێزەکانی بۆ سوریا بەدوور گرتووە، لەبری ئەوە پێی باشترە تیمی “راوێژکارانی” سوپای پاسداران بنێرێت بۆ سەرکردایەتیکردنی زۆرینەی میلیشیا شیعەکان و دامەزراوانی ناوخۆیی. لە داهاتوودا ڕەنگە تاران ئامادە بێت گرەوەکان بەرز بکاتەوە، بە تایبەت لە سەردەمی سەرکردەیەکی باڵای نوێ و مۆدێرنکردنی هێزی ئاسمانی خۆی.
پلانی ستراتیژی قاسم سولەیمانی:
دەستخستنی بنکەی مووشەکی لەلایەن ئێرانەوە لە سوریا ئاماژەیە بۆ پێشکەوتنی بەرچاو لە پلانەکەی بۆ گەمارۆدانی ئیسرائیل بە جبەخانەی مووشەکی، کە لە دەریای ناوەڕاستەوە تا ڕووباری یارموک لە باکور و ڕۆژهەڵات درێژدەبێتەوە، جگە لە کەرتی غەززە لە باشووری ڕۆژئاوا. هەروەها ئەندامانی سوپای پاسداران هەوڵدەدەن یارمەتی بزوتنه‌وه‌ی حه‌ماس و جیهادی ئیسلامی فەلەستین بدەن بۆ ڕێکخستنی شوێنکەوتووانی خۆیان لە کەناری ڕۆژئاوا بۆ دەستپێکردنی کۆکردنەوەی مووشەکی دروستکراوی ماڵەوە کە ناوەندە گەورەکانی دانیشتوانی ئیسرائیل دەکەنە ئامانج.
ژەنەڕاڵ قاسم سولەیمانی، فەرماندەی کۆچکردووی سپای قودسی سوپای پاسدارانی ئێران، پلانێکی داڕشتبوو بۆ جێگیرکردنی کەرەستەی سەربازی بە سپۆنسەری ئێران لەسەر خاکی سوریا، لەوانە هەزاران سەکۆی مووشەکی، فڕۆکەی بێفڕۆکەوان، موشه‌كی دژە فڕۆکە و زنجیرەیەک شوێنی قەڵادار بەدرێژایی سنوورەکان ئیسرائیل لەلایەن چەندین پلاتفۆرمی کۆکردنەوەی هەواڵگرییەوە پشتگیری دەکرێت. سولەیمانی یەکەم سەرکردەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بوو کە ستراتیژێکی وردی هەبوو کە ئامانج لێی ئیسرائیل بوو وردە وردە. ئەو پلانی عەبدولناسر، سەرۆککۆماری میسری پەیڕەو نەکرد بۆ هێرشێکی جەماوەری کە لەلایەن سوپای عەرەبییەوە بۆ چەقاندنی ئیسرائیل دەستیپێکرد. بەڵکو هێزی ناڕێک و کۆمەڵێک میلیشیای بەهێزی بە بڕێکی زۆر موشەک تەیار و بە سەرکردایەتی ئێران جێگیر کردووە بۆ ئەوەی مەترسی وجودی لەسەر ئیسرائیل دروست بکات. پلانەکەی لەسەر بنەمای هێواش بڕین بوو نەک هێرشێکی لەناکاو.
ب ب سي له راپورتی امرو 8 اكتوبر ده‌لیت :پنیامین ناتانیاهۆ، سەرۆکوەزیرانی ئیسرائیل، بەرەبەیانی ڕۆژی یەکشەممە ڕایگەیاند، ڕەزامەندییان لە کابینەی ئەمنی وەرگرتووە بۆ ئەوەی “توانای سەربازی و ئیداریی بزوتنه‌وه‌ی حه‌ماس و جیهادی ئیسلامی لەناوببەن”.
نەتانیاهۆ شەوی شەممە، دوای کۆبوونەوەی حکومەت، سوێندی خوارد کە سوپا “خەریکە هەموو دەسەڵاتی خۆی بۆ لەناوبردنی بزوتنه‌وه‌ی حه‌ماس بەکاربهێنێت”، لە وتارێکی تەلەفزیۆنیدا ئاماژەی بەوەشکرد، “ئێمە تا کۆتایی لێیان دەدەین و تۆڵەی بەهێزی ئەم ڕۆژە ڕەشە دەکەینەوە کە ئەوان بەسەر ئیسرائیل و گەلەکەیدا سەپاندووە”.هەروەها داوای لە فەلەستینییەکان کرد کە کەرتی غەززە بەجێبهێڵن کە چەندین ساڵە گەمارۆ دراوە و جەختیشی لەوە کردەوە کە هێزەکانی حەشارگەکانی بزوتنه‌وه‌ی حه‌ماس لەناو دەبەن.
ئیسرائیل چەکە وێرانکەرە بەرفراوانەکانی لە چەند ڕۆژی داهاتوودا کۆمەڵکوژی خوێناوی گەورە لە غەززە و کەناری ڕۆژئاوا ئەنجام دەدەن و ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی وڵاتانی عەرەبی و ئیسلامی جوڵەی دیپلۆماسی بکەن و فشار بخەنە سەر ئیدارەی بایدن بۆ ڕاگرتنی کۆمەڵکوژییەکان. میسر، ئیمارات، سعودیە، تورکیا و قەتەر لە پێشەنگی ئەو وڵاتانەدا دەبن کە داوای وەستاندنی شەڕەکە دەکەن لە ڕێگەی فۆرمولێکەوە کە ڕووخساری بۆ هەردوولا ڕزگار بکات.
- ئەگەر ئیسرائیل هێرشی زەمینی بۆ سەر غەززە بکات، ئەوا دەوڵەتان بە سەرۆکایەتی ئێران، بە هێنانی لوبنان، حزبوڵڵا، سوریا، هێزەکانی کۆکردنەوەی عێراق و حوسییەکان بۆ شەڕی دژی ئەمریکییەکان، هەنگاو دەنێن بۆ فراوانکردنی شەڕەکە و هاوپەیمانی ڕۆژئاوا. ئەمەش فراوانبوونی ترسناکی شەڕەکە دەبێت و بە قازانجی ئێران کۆتایی دێت و ئەمریکا و ئیسرائیل لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست داببڕێت.
- پرۆسەکانی ئاساییکردنەوەی نێوان ڕژێمە عەرەبییەکان و ئیسرائیل لە ئایندەی دارستانیدا بەستوو دەبن.
- حکومەتە لاوازەکەی نەتانیاهۆ دەڕوخێت،
- بەهۆی گەندەڵی و زیانە کارەساتبارەکانی شەڕەکە لە ئیسرائیل نائارامی دروست دەبێت. سەرنج بدەن ئیدارەی بایدن لەگەڵ نەتانیاهۆ ئاسوودە نییە و تەنانەت بەشێک لە لۆبی ئیسرائیلی-ئەمریکی لەگەڵ ناتانیاهۆ ئاسوودە نین.
- بزوتنه‌وه‌ی حه‌ماس و بزووتنەوەی جیهادی ئیسلامی لە عەدەن یان ئاشتی لەگەڵ ئیسرائیل قسەی یەکلاکەرەوەیان دەبێت.
6- ئیسرائیل دەچێتە ناو قەیرانی سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتی و کۆچکردن لە ئیسرائیلەوە زیاتر دەبێت.
بازنەکانی ئیسرائیل بەردەوامن لە چاودێریکردنی دەرئەنجامەکانی هێرشی سەربازیی بزوتنه‌وه‌ی حه‌ماس بۆ سەر شوێنە نیشتەجێبووەکانی غەززە، ئەمەش لەکاتێکدایە کە پێزانینیان بۆ ئەوە هەیە کە هەڵمەتە سەربازییەکە تەنها لە غەززەدا سنووردار نابێت، بەتایبەتی کە بۆ یەکەمجار بزوتنه‌وه‌ی حه‌ماس سەرنجی لەسەر هێرشێکی زەمینی لەلایەن یەکە نوخبەکانییەوە بوو ، کە کۆپییەکی ئەو پلانەیە کە حیزبوڵڵا کاری لەسەر کردووە، ساڵانێکە دەکرێ بڵێین هێرشی بزوتنه‌وه‌ی حه‌ماس لە ئۆکتۆبەری ٢٠٢٣، وەشانی نوێی سەرسوڕهێنەری “جەنگی کیپور”ە کە پەنجا ساڵ لەمەوبەر لە ئۆکتۆبەری ١٩٧٣دا ئەنجامدرا، ئەمەش وای لێدەکات کە بە ئەنقەست بێت و هەنگاوی هەماهەنگ، نەک تەنها لە یەک بەرەدا گۆشەگیر نەکرێت، بەڵکو لێدانێکی پێشوەختە.
ئیهود یاعری، ڕۆژهەڵاتیناسە ئیسرائیلییەکە لە کەناڵی 12 ڕایگەیاند، “هێرشە نوێیەکەی بزوتنه‌وه‌ی حه‌ماس دوای ئامادەکارییەکی دوورودرێژ هات کە لەلایەن هەواڵگری ئیسرائیلەوە بە دروستی نەخوێندرایەوە. ئەمجارەیان، مانۆڕێکی سەربازیی بەرفراوان بۆ شاردنەوەی مەبەستی بزووتنەوەکە ئەنجامدرا، و… تا ئێستا ئێمە هێشتا بە چەمکێکی درۆوە چەسپاوین، دەزانین کە گریمانەکە… هەڵوێستی هەڵەی ئیسرائیل لە دەوری ئەو ڕاستییە بوو کە بزووتنەوەکە خۆی لە خولێکی دیکەی سەربازیدا تێوەگلاوە، و پێی باشترە ڕێکخستنەکان بۆ باشترکردنی دۆخی ئابووری لە کەرتی غەززە، لە هەمان کاتدا هەموو هەوڵێکی دەدا بۆ هەڵگیرساندنی ئاگر لە کەناری ڕۆژئاوا، چونکە سی کەتیبەی سوپای داگیرکەر لەم ناوچەیەدا جێگیرکرابوون، بەم شێوەیە جێگیرکردنی لە کەرتی غەززە کەم بووەوە.
ئەفسەر و ژەنەڕاڵەکانی ئیسرائیل: بزوتنه‌وه‌ی حه‌ماس شکستی هەواڵگریی بێوێنەی بۆ ئێمە هێنا:
ناوبراو لە وتارێکدا کە لەلایەن “عەرەبی 21”ەوە وەرگێڕدراوە، ئاماژەی بەوەشکردووە، “هێرشە نوێیەکەی بزوتنه‌وه‌ی حه‌ماس لە ساڵی 2023 هەمان ئەو هێرشەیە کە لە ساڵی 1973 ڕوویدا، لە ڕووی بوونی ئەگەری لاوازی ئیسرائیل بۆ هێرشێکی گەورە کە شەڕێکی ڕاستەقینە هەڵگیرسێنێت، ڕەنگە کۆبوونەوەی سەرکردەکانی ئەو هێزە دوژمنکارانەی ئیسرائیل پلانی هێرشکردنە سەر ئیسرائیل لە له ئاینده ا پەرەپێدابێت.” جوولەکە لە ڕێگەی ئەو بزووتنەوەیانەی کە لەلایەن هەواڵگری ئیسرائیلەوە لەبەرچاو نەگیراون، لەڕووی دزەکردنی هاوکاتی چەکدارەکان بەرەو زۆرێک لە شوێنە ئیسرائیلییەکان، و… هەوڵدان بۆ هێرشکردنە سەر کەناراوەکان بە بەکارهێنانی بەلەمی دەریایی، و بەکارهێنانی فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی هێرشبەر، لەگەڵ هێرشێکی قورس لە مووشەک بە هەموو جۆرەکانیەوە، لە هەموو مەوداکان و بۆ یەکەمجار.جارێک بزوتنه‌وه‌ی حه‌ماس سەرنجی خستە سەر هێرشێکی زەمینی لەلایەن یەکە نوخبەکانییەوە، وەشانێک لە پلانێکی ورد کە حیزبوڵڵا ساڵانێک بوو کاری لەسەر دەکرد.
ڕوونیشی کردەوە، “بزوتنه‌وه‌ی حه‌ماس پێشبینی دەکات، تەنانەت هیواشی خواستووە، کە دەستدرێژی سوپای داگیرکەر بۆ سەر خاکی کەرتی غەززە پاڵ بە حزبوڵڵاەوە بنێت بۆ دەستوەردان و ئەمەش شەڕێکی قەبارە جیاواز دەبێت و ڕەنگە ئێرانییەکان ڕەوانەکردنیان بۆ سەر جۆلان بنێرن”. سنوور، لەگەڵ زیادبوونی ڕاپۆرتەکان سەبارەت بە ئەگەری هێنانەکایەی چەکی نوێ بۆ بەکارهێنانی لەلایەن حزبەکە و بزوتنه‌وه‌ی حه‌ماس و دەسەڵاتی فەلەستین.” لەوانەیە ببێتە هۆی کوژرانی ژمارەیەکی زۆر لە ئیسرائیلییەکان، لەڕێگەی بەکارهێنانی ئامێری تەقەمەنی بەهێز و تەقاندنی موشەک بۆ شوێنی نیشتەجێبوونەکان .پێدەچێت ئەم دۆخە ڕێگە بە ئیسرائیل نادات بەردەوام بێت لە چالاکییەکانی، بەڵکو ڕێکارەکانی بەرپەرچدانەوەی ئاسایی پێویستی بە وەڵامدانەوەی بەرفراوان دەبێت، تەنانەت لەسەر حیسابی شەڕێکی سەرتاسەری، هەرچەندە هەڵمەتی “ئەوە سنووردار نابێت بە.” تەنها غەززە”.
هارتز بانگەشەی بوونی کۆبوونەوە نهێنییە کۆنەکانی نێوان سەرکردەکانی جوولەکە و سعودیە دەکات..
ڕان ئێدلیست، نووسەر لە ڕۆژنامەی “ماریڤ”دا ڕایگەیاندووە، “حکومەتی داگیرکەر ڕووبەڕووی ساتەوەختی چارەنووسساز و دووڕیانێکی سەخت دەبێتەوە، بەتایبەتی کاتێک هیچ زانیارییەکی ڕوون لەسەر سنووری خۆلێدانی توندوتیژانە نییە، کە ئەمەش بوونی یەک فاکتەری تەواو ڕوون پشتڕاست دەکاتەوە، کە ئەمەش ڕوودانی سەرسوڕمانە، چونکە ئێستا حکومەتی کۆبووەوە لە نێوان ئارەزووی و بە ئاراستەکردنی گورزێکی یەکلاکەرەوە بۆ بزوتنه‌وه‌ی حه‌ماس، ڕەنگە بەهۆی هێزی ئاگرینی سوپای ئیسرائیلەوە لە ژێر کۆنتڕۆڵ دەربچێت، هەروەها لە نێوان پێویستی پاراستنی بارمتەکان لە غەززە و ئیسرائیلدا ، واتە لە نێوان ئاگربەست، یان ئاراستەکردنی گورزێکی بەهێز بۆ غەززە.”
ناوبراو لە وتارێکدا کە “عەرەبی 21” وەریگێڕاوە، ئاماژەی بەوەشکردووە، “ئیسرائیلییەکان بە گشتی لە دڵی ئەو کارەساتەدا دەژین، چونکە ڕووبەڕووی شکستێکی هەواڵگریی گەورە بوونەتەوە، جیهانیش سەری سوڕما لەم هێرشە لەناکاو بۆ سەر ئیسرائیل، بە هەموو هێزی مرۆیی و… بە واتای تەکنەلۆژیا، و ناتوانرێت بخەمڵێندرێت کە هەموو ئەمانە لەم ساتەدا بەرەو کوێ دەڕۆن، چونکە وەڵامی سوپا پەیوەستە بەو ڕووداوانەی کە لە ناوچەکەدا ڕوودەدەن، بۆیە پرسیارەکە ئەمڕۆ ئەوەیە ئایا ئەنجومەنی وەزیران بیر لە ئۆپەراسیۆنێکی زەمینی دەکاتەوە دژی بزوتنه‌وه‌ی حه‌ماس لە غەززە”.
لە کۆتاییدا وتی، “هەموو ئەمانە داوای ئەوە دەکەن کە ئاستی سەربازی دۆخەکە کۆنترۆڵ بکات، و چاوی بە کراوەیی بهێڵێتەوە لە کاتی شەڕدا بۆ ئەو ئەنجامەی کە دەیەوێت بەدەستی بهێنێت. بۆیە من وا گریمانە دەکەم کە سوپای داگیرکەر دۆخەکە بقۆزێتەوە بۆ لێدانی بەرز”. -ئامانجی کوالیتی لە غەززە، بەو ترسەی کە بەشداریکردن لە شەڕ و توڕەیی و تۆڵەسەندنەوەدا ببێتە هۆی ئاستێکی “لە جینۆسایدەوە”.
بۆ نموونە سوپای میسر ملیارەها دۆلار خەرج دەکات بەبێ ئەوەی هیچ سوودێکی بۆ میسری هەبێت، تەنها ئەوە نەبێت کە ناوەندێکی شێرپەنجەییە کە میسرییەکان دەکوژێت و سەرچاوەی ژیانی خۆی نەپاراستووە، بەڵکو بە ئەسیوپیا فرۆشتووە جگە لە تاڵانکردنی بە میسرییەکان، کە بڕەکەی بووە بۆ بازرگانیکردن بە خوێنی میسرییەکان.
ئیسرائیل و چەکە وێرانکەرە بەرفراوانەکانی لە چەند ڕۆژی داهاتوودا کۆمەڵکوژی خوێناوی گەورە لە غەززە و کەرتی ڕۆژئاوا ئەنجام دەدەن و ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی وڵاتانی عەرەبی و ئیسلامی جوڵەی دیپلۆماسی بکەن و فشار بخەنە سەر ئیدارەی بایدن بۆ ڕاگرتنی کۆمەڵکوژییەکان. میسر، ئیمارات، سعودیە، تورکیا و قەتەر لە پێشەنگی ئەو وڵاتانەدا دەبن کە داوای وەستاندنی شەڕەکە دەکەن لە ڕێگەی فۆرمولێکەوە کە ڕووخساری بۆ هەردوولا ڕزگار بکات.